Bir yıl önce bugün dünyalarımız sarsıldı ve 11 şehirde yaşamlarımızı yerle bir eden depremlere hazırlıklı olmadığımızı bir kez daha gördük. Hayal bile edilemeyecek bu yıkım karşısında acımız çok derin.
Geçen bir yılda hayatta kalanların direncini, ilk müdahale ekiplerinin özverisini ve yurttaşlarımız ile uluslararası toplumun dayanışma duygularını gördük. Bu sırada, devletin yükümlülüklerini yerine getirmediğine tanık olduk. Deprem, sistemlerimizdeki zayıflıkları ortaya çıkardı, devletin can kaybını yeterince önleyemediğini, mağdurları koruyamadığını ve etkili yeniden inşa çabalarına öncülük edemediğini gözler önüne serdi. Başka bir deyişle insan hakları izlemeye olan ihtiyacı bize bir kez daha hatırlattı.
Böyle bir tabloda sivil toplum örgütleri ne yapmalı? Özetle, hesap verebilirlik talep etmeli ve hazırlıklı olma, zarar azaltma ve hızlı müdahalenin yönetişimin temel taşları olduğu bir gelecek inşa etme taahhüdünde bulunmalı, insan hakları ihlallerini trajediler olmadan önlemek ve yükümlülük sahiplerinin hesap verebilirliğini arttırmak için çalışmalı. Tüm bu süreçlerin hayata geçmesi için de insan hakları izlemeyi temel almalı.
Neden insan hakları izleme?
İnsan hakları izleme;
Deprem olmadan,
- Hakların yükümlülük sahibi kamu idaresi kurumlarınca uygulanıp uygulanmadığına bakarak hesap verebilirliği arttırır,
- Afet bölgesinde yapılanmayı düzenlemeyi, afete dirençli altyapıyı teşvik eder, ayrımcı bina uygulamalarını göz önüne serer ve kapsayıcı altyapı gelişimini savunur,
- Afet bölgesindeki toplulukların hazırlıklı olmasını, ayrımcılığa uğrama riski yüksek grupların (engelliler, yaşlı, çocuk, kadın, lgbti+, etnik ya da dinsel azınlıklar, vb.) özel ihtiyaçlarının belirlenmesini, eşitlikçi müdahale için hazırlık planlarının uyarlanmasına yardımcı olur,
- Doğru bilgiye erişim sağlar, riskler, erken uyarılar ve tahliye planları hakkında erişilebilir formatlarda açık iletişim, bilinçli karar verme sürecini güçlendirir,
Deprem olduğunda,
- Ayrımcılığa karşı korur; yardım, kurtarma ve tıbbi bakımın, geçmişi veya kimliği ne olursa olsun herkese eşit şekilde ulaşmasını sağlar,
- Sömürüyü önler, kaos ve yerinden edilme sırasında insanlık onuruna aykırı muamele, insan ticareti, şiddet ve yağmacılığa karşı koruma sağlar,
- Katılımı güçlendirir, etkilenen toplulukların ihtiyaçlarını ve endişelerini dile getirmelerini sağlayarak müdahaleyi kendi önceliklerini yansıtacak şekilde şekillendirir,
Deprem sonrası iyileşme sürecinde,
- Adil iyileşmeyi güvence altına alır, yardım dağıtımında, yeniden inşa projelerinde ve ihlaller için adalete erişimde ayrımcılığın önlenmesini izler,
- Hesap verebilirliği teşvik eder, yetkilileri sorumlu tutmak ve gelecekteki ihlalleri önlemek için insan hakları ihlallerini belgeler,
- Uzun vadeli yeniden inşayı destekler, altta yatan eşitsizlikleri ele alan ve gelecekteki dayanıklılığı güçlendiren kapsayıcı, katılımcı iyileşme süreçlerini savunmayı sağlar.
Unutmayalım,
- Depremler mevcut eşitsizlikleri daha da kötüleştirmektedir, bu nedenle deprem olmadan proaktif izleme çok önemlidir.
- Etkili insan hakları izleme, topluluklar, yetkililer ve insan hakları örgütleri arasında işbirliğini gerektirir,
- İnsan haklarının korunmasana insan haklarını izleyerek katkı vererek daha adil, daha güçlü ve daha dirençli toplumlar inşa edebiliriz.
İnsan haklarını izleyenlerden örnekler
Deprem sonrası insan hakları izleme çalışmaları yapıldı ve yapılmaya devam ediyor. Etkiniz, Sivil Düşün gibi programlar ve STGM gibi derneklerin desteği ile yapılan çalışmalar alana katkı sunuyor. Geçen bir yıldaki birkaç örneğe göz atarak bundan sonra yapılacak insan hakları izleme çalışmaları için örnek yol haritası çıkaralım:
Etkiniz destekli çalışmalar
- Ceza İnfaz Sisteminde Sivil Toplum Derneği, Eşit Haklar İçin İzleme Derneği, FİSA Çocuk Hakları Merkezi, Hakikat Adalet Hafıza Merkezi, Adil Yargılanma Hakkına Erişim Derneği, Yurttaşlık Derneği temsilcileri Kapasite Geliştirme Derneği ve bağımsız uzmanların katılımıyla oluşturulan sivil toplum heyeti Şubat-Mart 2023 döneminde bölgeye giderek deprem sonrası insan haklarının durumu ile ilgili ön gözlem raporunu yayınladı: https://ihop.org.tr/deprem_raporu/
- Hukuk Doğa ve Toplum Vakfı (HUDOTO), Mayıs 2023’te BM Genel Merkezi’nde gerçekleştirilen Sendai Çerçevesi Üst Düzey Toplantısına katılarak afet risk azaltma alanında beş bilgi notu yayınladı: https://etkiniz.eu/blog/afet-risk-azaltma-bilgi-notlari/ Konu ile ilgili Etkiniz ve HUDOTO bir de webinar düzenledi: https://youtu.be/KxJShcSzK34
- Derin Yoksulluk Ağı afetler ve insan hakları izleme ile ilgili kaynak belgeleri Türkçe’ye kazandırdı: https://etkiniz.eu/blog/derin-yoksulluk-afetler/
- Evrensel Haklar için Hukukçular Derneği “Türkiye’de Şubat 2023 Depremleri Sonrası Barınma Hakkı ve Konuta Erişim Raporu” başlıklı izleme çalışmasını yayınladı. Dernek yayımladığı raporu aynı zamanda Yeterli Barınma Hakkı Özel Raportörü’nün BM Genel Kurulu 78. oturumuna sunacağı rapora katkı olarak da sundu: https://etkiniz.eu/blog/deprem-barinma-hakki/
- Arşiv Derneği, BM Özel Raportörü’nün konut hakkı çağrısı için hazırladığı “Herkes için Konut Hakkı Raporu” ile sosyal medya hesaplarında bir savunuculuk kampanyası düzenledi: https://www.instagram.com/arsivdernegiorg/
- 17 Mayıs Derneği ve KaosGL Derneği BM Yeterli Barınma Hakkı Özel Raportörü’nün “Herkesin Onuruyla Yaşayabileceği Bir Yer: Konutu uygun fiyatlı hale getirmek” raporu için depremden etkilenen LGBTİ+’ların yaşadığı hak ihlalleri ile ilgili bir rapor yayınladı: https://www.ohchr.org/sites/default/files/documents/issues/housing/cfi-housing-affordability/submission-srhousing-cfi-housing-affordability-May17KaosGL.docx
- Romani Godi Roman toplulukların insani yardımlara ve devletin depremzedelere yönelik desteklerine erişimde karşılaştıkları ihlallerle ilgili bir saha ziyaret raporu yayınladı: https://etkiniz.eu/blog/depremin-roman-hali/
- Anka Üreten Kadın Derneği, “Depremden Etkilenerek Mersin’e Gelen Kadın ve Kız Çocuklarının Cinsel Sağlık ve Üreme Sağlığı Hakkına Erişimi Raporu” başlıklı izleme çalışmasını 3 dilde (Türkçe, Arapça, Kürtçe) yayınladı: https://etkiniz.eu/blog/anka-ureten-kadin-deprem/
Diğer örnekler
- Sivil Toplum Geliştirme Merkezi (STGM) 11 kentte meydana gelen hasarın sivil toplum örgütleri üzerindeki etkilerini izleyen “Deprem Bölgesindeki Dernekler 6 Şubat Depremlerinden Nasıl Etkilendi?” çalışmasını yayınladı: https://www.stgm.org.tr/yayinlar/deprem-bolgesindeki-dernekler-6-subat-depremlerinden-nasil-etkilendi
- Sivil Düşün, deprem sonrası açtığı “Gayret Özel Desteği” ile çeşitli hak temelli çalışmaları destek sundu: https://www.sivildusun.net/destek-al/destekler/kapanan-destekler/ Program aynı zamanda depremin 1. yıldönümünde desteklediği çalışmaların sahiplerine söz veriyor: https://www.sivildusun.net/soz-gayretlerin/
Bundan sonra ne olmalı?
6 Şubat depremlerinden bu yana yürütülen insan hakları izleme çalışmaları, haklara erişimin iyileştirilmesi, hakların uygulanması ve ihlallerin engellenmesi alanlarına önemli katkılar sağladı ve sağlamaya da devam ediyor. Depremin birinci yılı sonrası insan hakları izleme çalışmaları, hakların uygulanması ve ihlallerin önüne geçilmesini sağlamalı. #dayanışma #hesapverebilirlik ve #iyileşme’nin önünü açmalı.
Bu üzücü yıldönümünde, sadece trajediyi hatırlamakla kalmayalım, aynı zamanda kendimizi daha iyi bir gelecek inşa etmeye yeniden adayalım. Güçlü yönetişim, sağlam sivil toplum ve güçlendirilmiş toplumların gelecekteki felaketlere karşı birlik olduğu bir gelecek.
İnsan haklarını izliyoruz, yeniden inşa ediyoruz, hatırlıyoruz.
Siz sürece nasıl katkı sunabilirsiniz?
Deprem sonrası yapılan insan hakları izleme çalışmalarını bizimle paylaşarak, bundan sonra ne tip çalışmalar yapılabileceği ile ilgili önerilerinizi dile getirerek ve uluslararası insan hakları izleme mekanizmalarının nasıl daha iyi çalıştırılabileceğini tartışarak siz de sürece katkı verebilirsiniz.
Fikirlerinizi Etkiniz sosyal medya hesapları üzerinden bizimle paylaşın, iyileşme için birlikte adım atalım: